Dnia 16 wrzesnia lotnictwo niemieckie zaatakowalo skutecznie radiostację w Wilnie (gmach plonal po trafieniu bombami); a analiza zdjęć lotniczych  radiostacji w Baranowiczach "po ataku lotniczym z dnia 15 września wykazała trafienia bombami w rozgłośnię". 

Krótki przegląd wydarzeń z dnia 16 września  na obszarze wschodniej i centralnej Polski: 

Dnia 16.09 i nocą 16/17.09 Polacy aktywnie kontynuowali manewr przerzucenia wojska na południe Kraju. Objęto nim już  Lubelszczyznę (Dąb - Biernacki po godz. 18.00 dnia 16 września rozpocznie ruchy podporządkowanych sobie jednostek i w nocy 16/17 września przesunie swój sztab do  Pawłowa pod Rejowiec Fabryczny) i Brześć (szosę Terespol - Brześć zbombardowaliśmy, aby umożliwić ewakuację Twierdzy). Armia Czerwona dokonala przerzucenia  brygad pancernych z Wołynia (36 Bryg. Czołgów do Suraża, 24 Bryg. Cz. BT-7 do Szybienno - tutaj o 04.00 rano 17 września, 38 Bryg.... Cz. Lekkich do Kupiel - Toki, z   powodu szybkiego polskiego manewru ewakuacyjnego na Wołyniu; 10 Bryg. Cz. Średnich na kierunek Podwołoczyska; 26 Bryg. Cz. Lekkich naprzeciwko Skały) nad  Zbrucz. Niemcy zaś dokonali odwrotu w rejonie na wschód od Brześcia (16.09 Niemcy wycofali się z Tewli i Poddubna, a szosę do Kobrynia opuściła  wyeksploatowana niemiecka dywizja pancerna zastąpiona zmotoryzowaną) oraz pod Włodzimierzem Wołyńskim (Niemcy po poludniu 15 wrzesnia zaprzestaja tutaj  aktywnych dzialan, a ich odwrot nastapil  juz wiecz. 15.09 i nocą 15/16.09; świtem 16.09  bombardujemy niemiecką kolumnę pancerną - 11 pułk kawal. zmotor. - wracającą  do Sokala); po południu 16 września niemiecka 4 Dyw. Lekka odjeżdża z południowego przedpola Uściuługa na Sokal (bombardujemy też 16.09  kolumnę pancerno - motorową Niemców pod Hrubieszowem, gdzie 16  września niem. 4 Dyw.  Lekka została powstrzymana pod Nieledewem i Horodłem; dnia 16 wrzesnia kontratakowalismy tez pod Wlodawą; pododdzialy niem. 2 Dyw. Panc. wycofaly sie z  Hrubieszowa do Zamoscia dn. 17 wrzesnia), a z Sokala nocą 16/17.09 i 17.09  jednostki niemieckie odchodzą do Rawy Ruskiej w celu reorganizacji (dnia  17 września 2 Dyw. Panc. i 4 Dyw. Lekka zostały przeformowane na jedną Brygadę Pancerną, z powodu braku paliwa oraz  amunicji w Rawie Ruskiej,  zużycia sprzętu i strat odniesionych w rejonie Hrubieszowa i Włodzimierza Wołyńskiego). 

Rosja tego dnia zawiera rozejm z Japonią. Mimo takiej sytuacji wojskowej Stalin nadal się zastanawiał w dniu 16 wrzesnia czy atakować 17 czy 18  września, a od około 14.00 naszego czasu w Moskwie trwa narada  najwyższych radzieckich dowódców na ten temat. Schulenburg jednak dn. 16  wrzesnia o godz.  15.00 naszego czasu wezwał Mołotowa do natychmiastowego zaatakowania Polski od wschodu (Niemcy bowiem dnia 16  września nie mieli amunicji - np. pod Warszawą i Lwowem, zywnosci - np. pod Lwowem oraz paliwa - np. w Zamosciu i Rawie Ruskiej, abby atakować, a na Zachodzie mogli się jednak spotkać z aliancką ofensywą). Mołotow obiecał uderzenie na 17 lub na 18 września. 

Dzień 16 września rozpoczął się dla nas dobrze też na południowym odcinku walk: przed świtem 16 wrzesnia Maczek ponownie zdobywa Zboiska  na północnym (tutaj wlasnie ostateczny cios trzem dywizjom Sosnkowskiego zada pozniej Armia Czerwona, ktora uderzy na przedpolu Lwowa odpychajac go od miasta na polnoc i calkowicie niszczac jego jednostki) przedmiesciu Lwowa. Dowództwo niemieckie na tym terenie nie ma już wielu sprawnych jednostek i 15 września mogło tylko  jednej dywizji rozkazać, aby skierowała się na Drohobycz, a drugiej - 5 Dywizja Pancerna - aby przygotowała się do uderzenia na  Stanisławów (będzie ona od dnia 17 września zajmować stopniowo opuszczane przez nasze wojska zagłębie naftowe). Jednak nocą 15 na 16 września postawa Sosnkowskiego zaczyna pociągać za sobą bardzo negatywne skutki: jego trzy dywizje atakują na północ i na północny - wschód zamiast na  południowy -  wschód i wejdą  na niemiecką 7 DP, która 16 września zajęła Jaworów. 

Poniewaz dnia 15 wrzesnia 23 Esk. Obserw. i 113 Eskadra Myśliwska nie zdolaly odszukac miejsca pobytu Sosnkowskiego, poznym wieczorem 15  wrzesnia Naczelny Wodz Rydz Smigly w Kolomyi rezygnuje ostatecznie z koncepcji Frontu Poludniowego dowodzonego przez gen.  Sosnkowskiego i zmuszony jest  nocą 15 / 16 wrzesnia wziąc na siebie jego obowiązki. 

W nocy 15/16 września załoga Przedmościa Rumuńskiego przeszła pod osobiste rozkazy Marszałka i ma stawić "opór do  kresu możliwości bojowych sił zebranych na przyczółku". Dnia 16 września Rydz - Śmigły liczy na (jedynie) odciążającą nas  ofensywę Francji na  Zachodzie od  rana 17 września, zgodnie z listem gen. Gamelina z 15 września przekazanym około  godziny 21.00 dnia 15 wrzesnia w Kołomyi przez gen. Faury bezpośrednio na ręce Marszałka! 

Marszalek Śmigły - Rydz planował w tym momencie: 

1. kontrofensywę z Przedmościa, 2. dla siebie nie miał żadnych planów ewakuacyjnych poza obszar Polski, 3. od rana 17 września lotnicy z  Kołomyi (tutaj piloci  bombowców), Kut i Horodenki (tutaj czekali na rozkaz udania się do Rumunii od 15 września; są polscy lotnicy, którzy rano 17 września przeszli do Rumunii nie wiedząc,  że będą internowani!; nadwyżki personelu lotniczego dnia 16 września w Brzeżanach dostały rozkaz wyjazdu do Konstancy w Rumunii po francuskie MORANE 406  i  angielskie HAWKER HURRICANE) mieli wyjeżdżać do Konstancy po odbiór francuskich i angielskich samolotów; trasę tą obsadzili już nasi komandosi (15 września wysłani z konsulatu w Czerniowcach do Gałacza); 4. w Rumunii jest już eszelon z transportem czołgów dla Polski, który po 17  września znika z oczu; 5. rząd cywilny Polski ma drogą lotniczą przez Rumunię przejechać do Paryża! 

Cały 16 września Brygada Pościgowa zawiadamia oddziały na południe od linii Lwów - Tarnopol, aby pilnie odchodziły na Przedmoście Rumuńskie, gdyz Naczelne Dowodztwo podjęlo decyzję, ze wnętrze kraju ma "opustoszeć wojennie" po ataku wojsk radzieckich. Marszałek doskonale wie, że Armia Czerwona uderzy jutro mimo zapowiedzianej ofensywy francuskiej, ale liczy na radzieckie zezwolenie, aby polskie jednostki mogły odchodzić pokojowo na południe, czemu da wyraz w instrukcji ogólej (tj. w dyrektywie: "Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się  bronić przed Niemcami - bez zmian. Miasta do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii.") i rozkazach szczegółowych z dnia 17 września nakazujących wielu naszym garnizonom wszczynanie rokowań z podchodzącymi wojskami radzieckimi. 

Z ulotki radzieckiej z dnia 19 września można  wnioskować, że dnia 16 września w garnizonach: Tarnopol, Halicz, Równe i Dubno było 60.000 żołnierzy, z  tego mniej więcej 15.000 w  Tarnopolu.  Z Niemcami walczyło dnia 16 września 25 dywizji, a na wschodzie kraju organizuje się 300.000 armia rezerwowa (wg Jan Jarecki). Na Przedmościu Rumunskim liczba polskich zolnierzy wzrosła z 40 tysięcy w dniu 14 września, do okolo 170 tysięcy w dniu 17 września, a do 19 wrzesnia przybywali tam jeszcze kolejni żołnierze. Inne zrodlo podaje: "9 września WP liczyło  jakieś 950.000 żołnierzy, 17 września ciągle mieliśmy jakieś 730.000, a 23 września walczyło jeszcze ok. 330.000 - a więc właściwie więcej niż wzięło udział w walkach 1 września. (...) wieczorem 28 września pozostało 55 tysięcy (wg mnie Kleeberg mial w tym momencie do 25 tys., ale potem na pocz. pazdziernika pod Lukowem zwalniano wielu do domu, a Zieleniewski mial ponad 15 tys. ludzi; plus Anders i Hel; Modlin przeciez skapitulowal tez 28 wrzesnia!) walczących żołnierzy - wraz z kapitulacją Warszawy walki zaprzestało 122 tysiące - jeszcze wieczorem 26 września stan WP wynosił ok. 235 tysięcy wojska (...)". 

Po uzgodnieniach niemiecko - radzieckich w Moskwie z godz. 15.00 naszego czasu, zakladajacych atak Armii Czerwonej nawet na dzien nastepny  17 wrzesnia, polskie najwyzsze wladze wojskowe podejmują po godz. 17.00 dnia 16 wrzesnia ostateczną decyzję o natychmiastowej ewakuacji  (ewakuacja ta nie obejmowala: marynarki wojennej oczywiscie, Polesia - ewakuacja dopiero po 25 wrzesnia, ale bez przeszkolonych do partyzantki marynarzy, Wolkowyska - chociaz dnia 16 wrzesnia rano  Naczelne Dowodztwo zmienilo plan dla GO "Wolkowysk" i rozkazalo jej koleją  ewakuowac sie na  poludnie do Malopolski Wschodniej, Grodna - ale wojska liniowe juz dnia 11 wrzesnia przed poludniem dostaly rozkaz ewakuowania sie z Grodna m.in. do Lwowa, Wilna i Oran,  KOP-u,  Warszawy z Modlinem, wojska nad Bzurą - za wyjątkiem lotnictwa, ktore ewakuowano na wschod o swicie 17 wrzesnia, Helu i Oksywia - glowne uderzenie na Kepe Oksywską przewidywali Niemcy na 17 wrzesnia,  Lwowa - wylacznie Maczkowi wydano 15 wrzesnia pierwszy rozkaz o pilnym odjezdzie na Przedmoscie oraz jednemu pododdzialowi przeznaczonemu do szkolenia - na Bobrkę, a takze Przemysla - w rozkazodawstwie Rydza Smiglego, bo ta ostatnia twierdza zostala opuszczona przez Sosnkowskiego dnia 16 wrzesnia) wszystkich rodzajòw wojska na Przedmoscie Rumunskie. Kierunek dla garnizonow: Dubno (najpierw zabezpiecza wojska z Polesia, a potem koncentracja na wschod od Lwowa, stacja Krasne), Luck (najpierw zabezpiecza wojska z Polesia, a potem - wschod od Lwowa, Busk i stacja Krasne), Kowel (garnizon odchodzil najpierw na pld - zachod w kierunku na Busk, jednak - mając odciete drogi ku Wegrom - poszli na zachod do Chelmmma), Brzesc (blokowanie Korpusu gen. Guderiana do ok. 25 wrzesnia, ale w nocy 16 na 17 wrzesnia zdecydowano o wycofaniu sie na poludnie w ogolnym kierunku na Chelm), Lublin (obrona okręzna wraz z Brygada Roweckiego, a potem wycofywanie się na Chelm), Armia generala Piskora (obrona srodkowej Wisly w celu odbioru jednostek z rozbitej Armii "Prusy" i poczatkowo dla przyjęcia wojsk znad Bzury oraz dla umozliwienia Frontowi Polnocnemu odchodzenia na Chelm - Hrubieszow -  wschod od Lwowa; a takze w celu ochrony wycofujacych sie dywizji Armii "Krakow" w kierunku Tomaszowa Lubelskiego), Krzemieniec (odchodzenie na Tarnopol juz 16-go i nocą16 / 17 wrzesnia); dla Maczka od 15 wrzesnia i dla Luckiego od 16 wrzesnia rozkazy mowily o odjezdzie na Halicz / Zloczow - Przedmoscie Rumunskie; dla generala Deba Biernackiego w dniu 16 wrzesnia przewidywano wycofanie sie po osi: Kock - Leczna - Chelm - Hrubieszow - Uhnow - wschod od Lwowa - Przedmoscie Rumunskie; dla bardzo - 13.500 ludzi jeszcze 20 wrzesnia i az 15550 dzial roznego typu - silnego garnizonu Wlodzimierz Wolynski przewidywano: zabezpiecza Front Polnocny od pld - wschodu i odchodzi potem wraz z nim w kierunku stacji Krasne na wschod od Lwowa; po 25 wrzesnia od wschodu te ugrupowania mialy byc osloniete przez generala Franciszka Kleeberga, ktory mial odchodzic na Przedmoscie trzema kolumnami: na Luck, do Dubno i pod Wisniowiec. Zadziwia szybkosc polskiej reakcji na to, co dzialo sie na Kremlu! Powyzej przedstawione plany wycofywania wojska na Przedmoscie, powstaly w dniach 12 - 16 wrzesnia i byly na biezaco modyfikowane, bowiem od 15 wrzesnia wieczorem nie brano juz pod uwage garnizonu Lwowa i trzech dywizji Sosnkowskiego, a od 16 wrzesnia wszystkich sil podporzadkowanych generalowi Piskorowi. Cala ta koncepcja obrony na Przedmosciu dowodzonym bezposrednio przez Rydza Smiglego opierala sie na sojuszu z Rumunia, ktora miala zapewnic swobodny tranzyt broni do Polski oraz na sojuszu z Francja, ktorej zaangazowanie od 17 wrzesnia mialo odciagnac niemieckie dywizje pancerne na front zachodni, a w Paryzu mial pracowac Rzad RP pod kierunkiem generala Felicjana Slawoj Skladkowskiego. Po spodziewanym ataku radzieckim 17 lub 18 wrzesnia przewidywano walczyć z Armią Czerwoną w razie natarcia z jej strony oraz prób rozbrajania naszych oddziałów; wykluczało to traktowanie Rosjan jako "sprzymierzencòw" lub rozwiązywanie jednostek bez walki.  Poniewaz jednak polska doktryna wojenna nie przewidywala walk na dwa fronty, więc zakladano wydanie natychmiast instrukcji o ewakuacji "najkròtszymi drogami" za granicę, tak aby wnetrze Kraju "opustoszalo wojennie"; Flota Pińska i Korpus Ochrony Pogranicza mialy walczyc w celu nie przepuszczenia Armii Czerwonej przez wschodnią granice; wszystkie oddzialy liniowe i rezerwowe mialy wystawiac ubezpieczenia "od strony broni pancernej" Armii Czerwonej i rozpoczynac dzialania bojowe dopiero po zaatakowaniu przez wroga lub po radzieckiej odmowie przepuszczenia nas ku granicy. Popoludniem 16 wrzesnia wiele z powyzszych planow uleglo przyspieszeniu lub zmianie, bowiem  wnętrze kraju mialo calkowicie "opustoszeć wojennie". Omawiam to ponizej. 

Dlatego po godz. 17.00 dnia 16 września Sztab Główny wydał rozkazy do pilnej ewakuacji w  kierunku Przedmościa Rumuńskiego dla: 

Dąb - Biernackiego (sztab w Łęcznej; garnizon gen. Plisowskiego w Brześciu, z ktorego ewakuuje sie ok. godz. 01.00 w nocy 16 / 17 września -  wg tomu Zawodnego - za wyjątkiem jednego batalionu, ktory będzie walczyl samotnie 6 dni takze z sowietami; kawaleria Andersa i Zakrzewskiego; dla 39 DP (wslawionej potem parodniową obroną rejonu Hrubieszowa przeciwko Armii Czerwonej), 10 DP, 41 DP, 13 BP i.t.d.; siły generała  Dąb - Biernackiego w planach Marszałka Edwarda Rydza Śmigłego miały być zabezpieczone od zachodu przez Brygadę Roweckiego skoncentrowaną wokół Lublina i wojska Piskora  pozostające wzdłuż Wisły, ale od rana 14 września dowódcy ci podporządkowali się Sosnkowskiemu, który dążył do skoncentrowania sił we Lwowie, czym uniemozliwili oni obronę Lubelszczyzny przed Niemcami i  narazili wojska na ogromne straty). Do 19 wrzesnia Front Polnocny odtworzył gotowość bojową, a dowództwu Frontu Północnego podporządkowana została m.in. 39 Dywizja Piechoty, składająca się częściowo z oddziałów 3 Dywizji Piechoty. Do 14 wrzesnia "w ramach odtwarzania jednostek z rozbitych polskich pułków powstały m.in. 19, 13, 29 i 3 Brygady Piechoty". Po otrzymaniu 18 wrzesnia wiadomości o "ostatnim rozkazie Naczelnego Wodza, kierującym wojska do Rumunii lub na Węgry", dowódca Frontu Północnego postanowił opanować Zamość i stamtąd isc na zachod od Lwowa. W dniach 14 - 18 września gen. Dab Biernacki rozkazal zniszczyc zapasy broni jakie pozostaly w Stawach kolo Deblina, bronionych tylko przez 1200 ludzi; w Stawach zniszczono dnia 18 wrzesnia m.in. 281 sztuk artylerii.  

dla garnizonu Chełma (rozkaz zrzucony z samolotu), 

dla oddziałów na stacjach Kamionka Strumiłłowa - Krasne - Brody (zawiadamiała 63 Eskadra Obserwacyjna), 

dla oddziałów pod Włodawą (godz. 18.50) i pod Sławatyczami (dla 33DP), 

dla Włodawy (m.in. artyleria Pałubickiego; tylko dzięki temu niemiecka 3DPanc. zajęła Włodawę  i wysłała szpice na południe w stronę Chełma  oraz na południowy -  wschód dnia 16 wrzesnia do Lubomla i w stronę Szacka) i dla Dorohuska; w tym rejonie niemieckie lotnictwo dnia 16 wrzesnia atakuje nasze kolumny marszowe: na trasie Brześć -  Kowel rozproszono jedną kolumnę, ale bez wiekszych wynikow zaatakowano kolumny na szosie Piszczac (20 km na  południowy wschód od  Brześcia) – Małoryta (50 km na południowy wschód od Brześcia) i na północ od Lubomla (50 km na zachód od Kowla),

dla Brygady Maczka, 

dla garnizonu Krzemieńca, 

eskadr spod Łucka (które odlecą pod Kołomyję), 

dla generała Trojanowskiego w Kowlu, dla gen. Kossakowskiego w Szacku, 

dla Brześcia (gen. Plisowski) ok. godz. 19.00 (na polnocy Kraju w rejonie Kaluszyn - Latowicze oraz Minsk Mazowiecki - Garwolin a takze pod Pragą, ktorą   Niemcy zaczeli dopiero dnia 16 wrzesnia blokowac, nieprzyjaciel tego dnia 16 wrzesnia napotkal zdecydowany opor, podobnie jak pod Twierdzą Brzesc; wg Niemcow w  Puszczy Bialowieskiej sa sily polskie rowne 1 - 2 dywizjom, ktore bronią calego kompleksu lasow), 

dla całego lotnictwa nad Bzurą (m.in. 132 Eskadra Myśliwska miała świtem 17 września przelecieć do Lublina, jednak wydarzenia w tym  mieście z 16 wrzesnia spowodowały, że samoloty eskadry poleciały inaczej, np. w kierunku wschodnim), 

dla batalionu czołgów Łuckiego, 

dla gen. Przeździeckiego w Wołkowysku  i.t.d. 

Porwit podaje, że nocą 15/16 września generał Piskor dokonał zmiany rozkazow Marszałka i o  godz. 10.00 dnia 16 września odebral dowodzenie generałowi Szyllingowi nad Armią "Kraków" (Szylling do konca zycia nie odwazy sie opublikowac wspomnien). Opozycja juz 12 wrzesnia planowała zgromadzić odpowiednie siły we Lwowie na wypadek zbliżającego się ataku radzieckiego. Tak więc zamiast wokol Lublina, szpica Brygady Roweckiego o  08.00 rano dnia 16 września znalazla się 11 km od Tomaszowa Lubelskiego i stanie na parę  godzin, mimo że dwa czołgi niemieckie uciekły na widok Polaków. Trwa boj w rejonie Cieszanow - Niemirow polskich jednostek wykonujacych rozkazy "odsieczy Lwowa". Lacznie jednostki podlegle Piskorowi dnia 17 wrzesnia liczyly ok. 75 tys. zoln., ok. 177 dzial i 80 czolgow. 

Generał Sikorski od wieczora 14 wrzesnia przebywal pod radziecka granicą i po drugim już noclegu  w Zbarażu udaje się na cały dzień 16 września do Tarnopola, blisko granicy radzieckiej. Wieczorem 16 września i nocą 16 na 17 wrzesnia będzie w Trembowli, o czym pisze Stanisław Strumph - Wojtkiewicz (gen. Sikorski bedzie  jeszcze raz ponownie w Trembowli spedzal dwie noce 18 na 19 wrzesnia i 19 na 20 wrzesnia 1939 po  przylocie tutaj spod Czerniowiec,  a skąd  odleci 20 wrzesnia na lotnisko pod Bukaresztem na rozmowe z gen. Faury; pod opieką dwoch polskich oficerow wywiadu, sam Sikorski w Trembowli  byc moze prowadzil rozmowy z Chruszczowem lub / i z Timoszenką, ktorzy wg Kunerta tam w tym momencie przebywali - dane te opublikowala pani Izabela  Horodecka -  Malkiewicz, ktora przez caly dzien 19 wrzesnia 1939 roku  uczyla Sikorskiego jezyka francuskiego i ukrywala go na terenie szpitala wojskowego w Trembowli - to szpital podlegly Szareckiemu, a pani Horodecka - Malkiewicz to zona prokuratora warszawskiego i moja powinowata, o czym pisze na  stronach genealogicznych! Dnia 17 wrzesnia rankiem gen. Sikorski wyjechal z Trembowli na zachod i szybko dotarl do Stanislawowa, gdzie miescilo sie dowodztwo "Nowej" Armii "Karpaty" generala Fabrycego). Sytuacja w Tarnopolu byla na tyle skomplikowana dnia 16 wrzesnia, ze do dzisiaj walki o to miasto 18-go i 19 wrzesnia (np. o zabytkowy kosciol dominikanow 19 wrzesnia) są trudne do udokumentowania; sama okupacja Tarnopola zaczela  sie o godz. 15.00 dnia 17 wrzesnia, a wieczorem sowieci rozpoczeli masowe aresztowania przy pomocy komunistycznych kolaborantow. 

Generał Smorawiński pozostał 16 wrzesnia w Zbarażu (o godz. 11.00 dnia 17 września w asyście radzieckiego  oddziału rozpoznawczego z 24 Brygady Czołgów jaki jest w Zbarażu od godziny 10.00, ogłoszono tutaj, że sowieci to "sprzymierzeńcy").

Sowieckie przygotowania wojenne widać gołym okiem na południu Polski: dla KOP "Skała Podolska" "... nie było to niespodzianką ...", że  Armia Czerwona w nocy 16/17 września uderzyla. Od rana 16 września do Kołomyi spływają meldunki znad Zbrucza o wzmożonym ruchu rosyjskich   jednostek pancernych i zmotoryzowanych. Dnia 16 wrzesnia KOP “Podole” ze Sztabem (dnia 15 wrzesnia kwatera glowna tego pulku byla jeszcze w  Kopyczyncach) w Czortkowie otrzymuje od rana wielką ilość doniesień o radzieckiej koncentracji wzdłuż rzeki Zbrucz. Ocenia się to błędnie dnia 16 wrzesnia rano (poniewaz dn. 15 wrzesnia Armia Czerwona nie zaatakowala, mozna bylo dnia następnego odniesc tylko chwilowo takie wrazenie) jako akcję  propagandową, podobną do tej z czasów kryzysu czechosłowackiego z 1938 roku - szefem wywiadu KOP był mjr Jan Curbski (mamy inf. że  dnia 17.09 informował II-gi Oddział w Kołomyi, że sowieci "zbliżają się do rzeki Dniestr"). 

Brak danych na temat nadchodzących do II-ego Oddziału Sztabu Nacz. Wodza depesz. Ta napięta sytuacja na południowo - wschodnim krańcu  Państwa Polskiego powoduje, że gen. Narbut - Łuczyński dnia 16  września zdecydował się na osobisty przyjazd do Kołomyi. W  Tarnopolu bowiem przez megafony uliczne ogłaszano "że w dniu następnym Armia Czerwona wkroczy do Polski jako sprzymierzeniec".  Ogłaszały to władze cywilne Tarnopola (zobacz: A. J. Narbut Łuczyński, Londyn 1966; "Tydzień Polski", 13 września 1984; "Das Erbe von Jalta", Hamburg  1985). Symptomy zdrady widać było na Wołyniu, gdzie o 02.00 w nocy 16/17 września telefonowano do KOP w Ostrogu, aby sowietów traktować jako sprzymierzeńców (podobnie przeciez w Warszawie postapil general Juliusz Rommel i prezydent Starzynski) - batalion KOP "Ostróg" świtem 17 września  podczas bohaterskiej obrony został zdziesiątkowany. 

A w centrum Kraju Niemcy dopiero zbliżają się (ogolny kierunek niemiecki to Chodel - Bychawa; dopiero rozbudowują przyczolki Pulawy, Deblin - zajety 16 wrzesnia, Gora  Kalwaria nad Wislą; z Deblina na polnoc pod Maciejowice oddzialy niemieckie sie nie posuwaly; w skladnicy uzbrojenia w Dęblinie Niemcy zdobyli dnia 16 wrzesnia ok. 100 sprawnych samolotow, ale samo lotnisko pod Deblinem zajeli 15 wrzesnia, a skladnice w Stawach rano 18 wrzesnia) do Lublina i dnia 16 września na przedpolu miasta dochodzi do dwóch walk; dnia 17 września niemiecka 14 DP, w sile tylko 2 batalionow, rozpoczęła rankiem natarcie na Lublin; Polacy ponieśli duże straty, wiec po południu 17 wrzesnia płk Bartak polecił obrońcom wycofać się w kierunku na Piaski i Łęczną, czego nie wykonano w calosci - inf. tez w książce "Bronili miiasta i honoru" Alojzego Gzelli. Wieczorem 16 września wystąpiły w Lublinie niebezpieczne oznaki zdrady we władzach cywilnych miasta: wojsku bowiem kazano opuścić miasto mimo innych rozkazow Rydza Smiglego i dużych zapasów amunicji (mimo tego część załogi Lublina broni miasta przed Niemcami do rana 18 września i opuszcza miasto kierując się na wschód, za Wieprz, dopiero po informacji o ataku radzieckim); negatywną rolę odegrał ówczesny p.o. prezydenta Lublina. O podobnych zjawiskach dywersji donosił  na poludniowej Lubelszczyznie oddział kawalerii Dunin - Żuchowskiego, który spod Zamościa przez Turobin dostał się do Kombinowanej Bryg. Kawalerii pułkownika Zakrzewskiego. 

Nadal transportami kolejowymi spływają wojska do Małopolski Wschodniej, 

czemu Niemcy chcą przeszkodzić bombardując stację Równe, co zablokowało w Kostopolu 17 pociągów ewakuacyjnych. W skutek bardzo  zlych warunkow atmosferycznych dnia 16 wrzesnia Niemcy uzyli tylko czesci  sprawnego lotnictwa: rozpoznali, ze na polnoc od linii kolejowej  Brzesc - Pinsk - Luniniec ruch pociagow byl maly, a linia Wolkowysk - Lida byla parokrotnie przerwana z szescioma rozbitymi eszelonami  polskimi - linie tą naprawiono wieczorem 17 wrzesnia;  na trasie Lublin - Chełm -  Kowel stalo bardzo wiele pociągów pod parą; wg niemieckiego  lotniczego  rozpoznania trasa Chełm - Kowel - Rożyszcze byla wielokrotnie przerwana, a odcinek Kowel - Równe "w mniejszym  stopniu zajęty  pociągami"; na stacji w Kowlu i na odcinku Równe - Dubno stalo wiele skladów. Podobnie stały zablokowane pociągi na linii Brześć - Włodawa, pod Domaczewem (wiele pociągów z ponad 20.000 żołnierzy). W rejonie stacji Małoryta na linii Brześć -  Kowel stało wiele pociągów z zaopatrzeniem ale dyscyplinę tutaj utrzymano. Sprawna była m.in. linia Kowel - granica radziecka, choć przed samym Kowlem tor był uszkodzony. Od dnia 15 września linia Dubno - Lwów funkcjonowała tylko do Radziwiłłowa, dlatego batalion nowych czołgów majora Łuckiego rozładowano w Ożydowie. W tym rejonie 15 września wyładowywano też 35 DP, a w Kamionce Strumiłowej rozładowano 33 pal.  Dnia 16 września 35 DP weszła do Lwowa, a batalion czołgów dojechał do stacji Krasne na  wschód od Lwowa (wieczorem 16 września część batalionu pancernego nie  wykonała rozkazu odejścia na południe na Złoczów, a pozostała na stacji Krasne i rankiem 17 września chciała jeszcze iść "na odsiecz Lwowa" mimo powtórnego rozkazu Sztabu Naczelnego Wodza). Dnia 16 wrzesnia Niemcy bombardowali odcinki kolejowe: Baranowicze - Brześć, Baranowicze - Łuniniec, Brześć - Chełm, Kowel - Równe oraz  Chełm - Kowel, jjednak sami nie dostrzegli efektow. Linia Łuck - Lwów pracowała nawet po ataku radzieckim, a dwa pociągi pancerne dnia 16 września stały w Kiwercach i Łucku. Dnia 17 wrzesnia do Lwowa wjezdzaly swobodnie pociagi od strony poludniowo - wschodniej. 

Stojące od 16 września pod Dublanami trzy składy z 2.000 ckm-ów i 50.000 granatów dopiero 19 września w obliczu  atakujacych sowietow, ze stacji Dublany dojechały do Lwowa. 

W ogniu walk 16 września zadziwia postawa generała Langnera, który dnia 16 września nie stoczył żadnych walk pod Lwowem. Langner   tego dnia nie zgodził się też na pomoc artyleryjską dla Maczka, mimo że szwadrony Maczka miały dnia 16 września kontakt z siłami  Sosnkowskiego w Janowie Lwowskim. A przecież Niemcy 16 września "mieli skąpo amunicji" i głodowali pod Lwowem!  M.in.: Langner,    dowodca  "Orla", Rowecki i dowodca  Warszawy - Ròmmel, postepowali identycznie: Ròmmel  bowiem odmowil pomocy wojskom walczącym nad Bzurą, co ma w 2008 roku odzwierciedlenie w haslach encyklopedii "Wikipedia"; mimo tego w nocy 17 na 18 wrzesnia odnieslismy w tej bitwie kolejny sukces, rozbijając niemiecką obrone na rzece Bzura, dzieki czemu 45 tys. polskich zoln. dotrze do Warszawy i Modlina. Tylko dowodca okretu podwodnego zostal skazany w Anglii prawomocnym wyrokiem za swoje postepowanie w 1939 roku.   Takze Sosnkowski nie mając żadnego rozeznania w ogólnym położeniu wojsk  niemieckich i w sytuacji politycznej na  granicy radzieckiej dnia 16 września popełnia kolejne fatalne błędy: 11 DP kieruje na północ do wsi Szkło (na zachód od Lwowa). Wszystko to dzieje się mimo kontaktu jaki ma Sztab Główny Stachiewicza z Maczkiem  (Maczek od switu 13 wrzesnia jest w m. Żółkiew, ktorą wieczorem 16 wrzesnia zaatakowali Niemcy i dn. 16 wrzesnia otrzymuje on powtornie rozkaz odjazdu spod Lwowa na Przedmoscie Rumunskie) tego właśnie dnia po południu, a Maczek ma bezpośredni kontakt drogowy ze Lwowem i z Sosnkowskim (przez Janów Lwowski i  poprzez OW Iwanowskiego). Wieczorem 16 września  Sosnkowski kontaktuje się radiowo z Piskorem, ale nie wysyła depeszy do generała Dembińskiego do Drohobycza lub Stryja, choć jest to taka sama odległość, a Dembiński do nocy 18 na 19 września ma kontakt z Szefem Sztabu generałem Stachiewiczem (który tejże nocy z 18 na 19 wrzesnia organizował  w Kutach Przedmoście "Czeremosz" m.in. w celu odbioru trzech kolumn wojska z Polesia; dzieki temu miedzy 18 a 21 września drogą przez most w Kutch wycofywali się żołnierze, ktorych odwrót osłaniało polskie lotnictwo, oddziały KOP "Podole” oraz czolgi robiące wypady z Rumunii; w walkach z Armia Czerwona pod Kutami zginął Tadeusz Dołęga Mostowicz; czolgi radzieckiej 12 Armii zajęly Kuty 21 września)! 

Niemcy dnia 16 wrzesnia zajeli Przemysl, pomimo rozkazòw Marszalka Smiglego do jego obrony. 

Identycznie jak dowodca "Orla", Langner we Lwowie i jak Ròmmel w Warszawie zachowuje się takze Piskor w dniach 15 i 16 września:  unikanie walki, czekanie na listy od Langnera (cały czas latały między nimi samoloty, m.in. o godz. 07.00 dnia 16 wrzesnia do Lwowa przyleciał samolot od Piskora i Roweckiego; po południu 16 września do Roweckiego przyleciał drugi samolot ze Lwowa; wykorzystywano lotnisko w Radziechowie) i gromadzenie sił jako argumentu po ataku sowieckim. A Rowecki tymczasem świtem i rano 16 września jest już w Obroczy -  Krasnobrodzie - Rudce - Zwierzyńcu - we wsi Zielone o 11 km od Tomaszowa Lubelskiego. O godz. 12.00 dnia 16 września Piskor  wydaje Roweckiemu rozkaz aby "jak najwcześniej" zająć Tomaszów i co się wtedy dzieje? Rowecki zaś ogłasza, że nie ma benzyny (szkoda, że to oni spalili w Szastarce zapasy benzyny lotniczej), mimo że nieco wcześniej miał paliwa dla jednego pułku zmotoryzowanego, którym po benzynę chciał jechać do Rawy Ruskiej. W południe 16 września  Rowecki zarządza zniszczenie części pojazdów, mimo że 14 września - wg rozkazów Marszałka - miał przejechać do Lublina, a potem na Chełm, gdzie było dla niego przygotowane paliwo! O godz. 14.00 Piskor wydaje ustny rozkaz, aby "ruszyć zaraz na Tomaszów Lubelski". Piskor o godz. 15.00 dnia 16 września w pisemnym rozkazie informuje, że Rowecki zajął Tomaszów. Planuje aby przez Tomaszów rozpoznawać w kilku kierunkach w nocy 16/17 września - do czego dojdzie (np. Bełżec na poludniu i na polnocy Tarnawatka). Niestety oddziały w tym rejonie rankiem 17 września ogarnęło prawdopodobnie rozprzężenie (wg Piskora radio podawalo wiele razy 17 wrzesnia o Armii Czerwonej), a w miescie pojawila sie dywersja i ostatecznie w nieznanych okolicznościach Rowecki dnia 17 września opuścił Tomaszów Lubelski; jednakze wiadomo tez, ze "na wiesc o Armii Czerwonej" niemieckie wydzielone oddzialy pancerne "zostaly zawrocone do Tomaszowa" (z Rawy Ruskiej) dnia 17 wrzesnia wieczorem i dlatego Rowecki będzie musial o to miasteczko walczyc powtornie 18 wrzesnia; niem. 2 Dyw. Panc. w nocy 17 na 18 wrzesnia dostala rozkaz wstrzymania działań w kierunku na Kamionkę Strumiłową i pozostania w rejonie Rawa Ruska – Żółkiew z powodu agresji radzieckiej. 

W tych samych godzinach 16 września trwały gorączkowe przygotowania wojsk na Polesiu i Wołyniu: 

w Brzeżanach (jest tutaj 16 września ok. 10.000 żołnierzy, moździerze, saperzy, artyleria, kawaleria), w Kowlu (wiele batalionów piechoty,  ON,  ckm-y, artyleria konna, Zakłady Inżynierii, saperzy, podchorążowie, grupa mostowo - kolejowa, Ośrodki Zapasowe kilku dywizji piechoty,  moździerze, inne oddziały kolejowe i.t.d.), w Równe (w Równe jest ministerstwo komunikacji, artyleria, piechota z Tczewa, sztab KOP  "Równe", części 13 DP, szpital polowy), w Łucku (dwa silne zgrupowania kawalerii - K. Halickiego od 15 września, rezerwiści, trzy  oddziały pancerne, na lotnisku w Lucku wg Niemcow bylo dnia 16 wrzesnia 5 naszych samolotow mysliwskich; dnia 18 wrzesnia bylo w miescie Luck  jeszcze 9 tysiecy polskich zoln., w tym do 1 tys. oficerow), we Włodzimierzu Wołyńskim (12  świeżych batalionów piechoty, artyleria różnych kalibrów m.in. 155 i 100mm, oddziały wojska w dniu 17 września osiągnęły wartość bojową równą wartości bojowej pełnych, etatowych 2 dywizji piechoty i byly świetnie nasycone bronią maszynową; Gen. Sawicki, który organizował tą GO "Włodzimierz" czerpał gros swojego zaopatrzenia ze składnicy w Stawach; silne lotnictwo bombowe na lotnisku w Faleniczach koło Włodzimierza, złożone w dniach od 13 i 14 do 17 września z dwóch eskadr). 

W Buczaczu, Ponikwach koło Brodów (tutaj dnia 15 wrzesnia stracilismy az 5 samolotow),  Horodence, Kutach i Kołomyi, w Brzeżanach, Młynowie, Dubno, Równo, Krzemieńcu, Zaleszczykach,  Użyńcu pod Młynowem, Wielicku,  Złoczowie (np. pluton lotn. Armii "Kraków"), Haliczu i w Brodach oraz pod Kiwercami są kompletne zmotoryzowane rzuty kołowe sił lotniczych.   Samoloty komunikacji cywilnej PLL "LOT" byly juz do dnia 13 wrzesnia ewakuowane poza obszar Polski, m.in.  na Lotwe, do Estonii,  Finlandii, Rumunii i Wielkiej  Brytanii.  Doświadczalne Warsztaty Lotnicze (RWD) w Warszawie ewakuowały samoloty znajdujące się w wytwórni do  Stanisławowa, a stamtąd 14  września do Bukaresztu.  Lącznie w Rumunii znalazlo sie 107 samolotow cywilnych, w tym  sanitarne,  sportowe i LOT-owskie. 

W Dubno są zapasy broni maszynowej, batalion kolarzy (saperzy), artyleria podpułkownika Jana  Cudka, lotnicy i Grupa "Dubno" (m.in.  czołgi i  elektrotechnicy, saperzy) - dnia 15 września przybył tu z "wizytą" gen. Sikorski (zapewne posługiwał się 53 Eskadrą Obserwacyjną z  lotniska pod  Zbarażem,  ktorej czesc wymknela sie spod centralnego dowodzenia), który być może skontaktował się też z  Jakubowskim - Skorobohatym, dowódcą zgrupowania oficerskiego. Oddziały z Krzemieńca odchodzą do Tarnopola, a ze Złoczowa do Brzeżan. 

Na stacji Lubomirsk: Pułk KOP  "Osowiec"  Tabaczyńskiego i artyleria Walaska; między stacjami  Kostopol a Równe stoi 3 pułk  piechoty KOP "Głębokie"; w  Kostopolu  ZGO "Grodno" podpułkownika E. Czerny (artyleria, oddziały  forteczne i.t.d.), pociąg  Kierownictwa Marynarki Wojennej  (łącznie na stacji Kostopol 17 pociągów). 

A tymczasem na Lubelszczyźnie rozpoczął się ruch wojsk na południowy - wschód poprzedzony 16 września rozpoznaniem kawaleryjskim  wysłanym z Chełma w kierunku Uhnowa. 

Warszawa dnia 16 września nawet nie przyjęła niemieckiego parlamentariusza. Meldunek z Warszawy dla Marszałka doleciał na  lotnisko Młynów, jednak wieczorem 16 września dywersja przerwała połączenia telefoniczne z Mlynowa na Kołomyje. Pod Pragą, ktorą   Niemcy zaczeli dopiero dnia 16 wrzesnia (podaje sie tez 15 wrzesnia) blokowac, sytuacja wynikala z ewakuacji polskich jednostek po 10 wrzesnia do Malopolski Wschodniej. 

Olszyna - Wilczyński z Wołkowyska jedzie do Kleeberga do Pińska. 

Marszałek Rydz - Śmigły od nocy 15/16 września dowodzi bezpośrednio Przedmościem Rumuńskim, a to wobec odmowy przez  Sosnkowskiego wykonania manewru na południowy - wschód (już dnia 13 września). Mimo tego dnia 16 września odbijamy Stary Sambor i  uderzamy na Horodyszcze. Sosnkowski po południu 16 września w leśniczówce Jaryna nie wystawia znaków dla polskiego lotnictwa przez co  kolejne nasze samoloty (m.in. z 31 Esk. Rozpoznawczej, 26 Eskadry Obserwacyjnej, 23 Esk. Obserw. (15 września), 113 Eskadry Myśliwskiej (tez  juz  15.09)) nie  mogą  mu przekazać ostatecznych rozkazów Marszałka ("Naczelny Wódz usiłował rozkazem lotniczym ściągnąć siły gen.  Sosnkowskiego przez Stryj na  Dniestr, co okazało się niewykonalne"). Wg Jerzego Pawlaka ("Polskie eskadry ...") Sosnkowski ma "stałą i  regularną" łączność  ze Lwowem za  pomocą "lwowskiej jednostki lotniczej" dnia 15 i 16 wrzesnia. 

W tym też dniu 16 wrzesnia następuje reorganizacja polskiego lotnictwa myśliwskiego i bombowego (16 września utworzono m.in. nową Eskadrę   Rozpoznawczą pod Kołomyją), a obecność w powietrzu nad Galicją Wschodnią niemieckich samolotow jest znikoma. 

Na Przedmościu trwają polityczne przygotowania na atak radziecki: 

planuje się połączyć Ekspozyturę MSZ w Bukareszcie z "K-7" - okólnik MSZ wysłany z Kut 16 września zawiadamia nasze placówki  dyplomatyczne o takiej koncepcji Ekspozytury MSZ-u. Dnia 16 września Śmigły ostatecznie zakonspirował w rękach płka dypl. Tadeusza Schatzela,  majora Edmunda Galinata i Wiktora Tomir - Drymmera organizacje dywersyjne i wywiadowcze: "Grunwald" i "K-7". Galinat dostał po południu 16 września w Kołomyi rozkaz utworzenia Polskiej Organizacji Wojskowej we wnętrzu kraju, który miał "opustoszeć  wojennie" po ataku rosyjskim. Po uzgodnieniach niemiecko - radzieckich w Moskwie z godz. 15.00 naszego czasu, zakladajacych atak Armii  Czerwonej nawet na dzien nastepny 17 wrzesnia, polskie najwyzsze wladze wojskowe w Kołomyi podejmują po godz. 17.00 dnia 16 wrzesnia  ostateczną  decyzję o natychmiastowej ewakuacji wojska z Lubelszczyzny i z Wolynia na Przedmoscie Rumunskie. Po południu w Kutach  minister Beck rozmawia z ambasadorem rumuńskim Grigorcea o "prawie polskiego rządu do swobodnego przejazdu przez Rumunię do  Konstancy" i stąd do Francji.  Ambasador Grigorcea z Wyżnicy (graniczne miasteczko rumunskie) wieczorem 16 września dzwoni do ministra  Gafencu w  Bukareszcie i dostaje od niego zapewnienie, że Rumunia pozwala na wolny przejazd Rządu RP przez swoje  terytorium do Francji. Wczesniej bo od 15 września rozważano takze dla rządu przelot przez Rumunię samolotami - całość tego planu  omówili  Beck ze Śmigłym  w Kołomyi późnym  wieczorem 15 września. Powyzsze zapewnienia rumuńskie zostaną przekazane Beckowi przez  Grigorcea dopiero około godziny 14.00 / 14.30  dnia 17 września w  Kutach. W sferze dyplomacji  odnotujmy też wyjazd dnia 16 września z Kut  do Czerniowiec  faktycznego  wiceministra spraw  zagranicznych M. Arciszewskiego (prowadzi  techniczne rozmowy na temat lotniczego lub  lądowego  przejazdu rządu  polskiego do portu  Konstanca) oraz szefa  "Związku Polaków za Granicą" Władysława Raczkiewicza (od 13  września był w  Kutach a nie - jak sie nieraz blednie podaje - w  Rumunii). O  ambasadorach  alianckich 16 września brak wiadomości, mimo to o  24.00 czasu angielskiego w nocy 16 na 17 wrzesnia w  Londynie radca MSZ L. Collier  zapisuje, że "właśnie Armia Czerwona wkroczyla do Polski". O  24.00 ale zapewne czasu  polskiego ambasador amerykański depeszuje z Czerniowiec do USA i informuje, że ambasadorowie i poselstwa   w Kutach i Zaleszczykach zostały poproszone 16 września o opuszczenie terytorium Polski i udanie się do Rumunii. 

Radziecki atak wyczuwano na Wołyniu, gdzie 53 Eskadra Obserwacyjna rozpoznawała rejon Sarn, a pociąg pancerny w nocy 16/17  września stanął nad granicą w Rokitno, a potem w Ostkach. Podobnie było na Przedmościu, gdzie koło Delatyna zestrzelono sowiecki samolot  rozpoznawczy. Na Polesiu (np. Drohiczyn Poleski) o godz. 23.00 dnia 16 września wysłuchano sowieckiej audycji z Mińska na Bialorusi  zapowiadającej w dniu następnym wkroczenie Armii Czerwonej do Polski w celu "ochrony braci Białorusinów i Ukraińców". O 24.00  w nocy   16/17.09 informację o tym przekazano do ewakuującego się właśnie Sztabu Twierdzy Brześć, który rozkazał odchodzić pilnie na  południe  na  Kamień Koszyrski. O godz. 21.00 dn. 16.09 radio Breslau (wg Pobog - Malinowskiego) w audycji po polsku komentuje radziecką  koncentrację  nad wschodnią polską granicą jako zapowiedź inwazji! Ambasador Francji depeszuje z Londynu do Paryża do Daladiera i  przekazuje ocenę  brytyjczyków, że Armia Czerwona zajmie Wileńszczyznę - uzgadniane jest wspólne stanowisko Aliantów na taką ewentualność.  Nawet w  Zaleszczykach czuć wojnę ze  Związkiem Radzieckim: szpitale polowe dostają rozkaz powrotu znad granicy rumuńskiej do Trembowli  lub do  zatrzymania się pod Tarnopolem;  ambasador amerykański jest poproszony o opuszczenie terytorium Polski i  przejeżdża do Czerniowiec (ok. 20.00  dnia 16 września), ale władze cywilne Zaleszczyk maja bezwzglednie pozostać na miejscu do czasu wkroczenia Armii Czerwonej. 

Niemcy nadal 16 września obawiali się francuskiej ofensywy, więc tego dnia rozpoczęli rozmowy o organizacji polskiego rządu  podporządkowanego Rzeszy (Władysław Studnicki przyjechał do Krakowa; zostaje aresztowany w Cieszaninie Wincenty Witos, któremu taką propozycję złożyli Niemcy już w marcu 1939 roku; już 14 września Beck próbował w Szwajcarii nawiązać kontakt dyplomatyczny z  placówką  niemiecką; ambasada Rzeszy w Rumunii dnia 16 września zostaje zawiadomiona o rozmowach na temat proniemieckiego rządu w  Polsce;  Niemcy 16.09 próbują skłonić Warszawę do kapitulacji - wszystko potwierdza klęskę hitlerowców w starciu z Polakami w dniu 16  września). 

I tak zaczęła się noc 16 na 17 września 1939 roku: pierwsze strzały na granicy padają o godz. 00.30 w Podwołoczyskach na  moście przez Zbrucz. O godz. 23.00 naszego czasu (z Moskwą są trzy godziny różnicy, choć niektórzy podają dwie) Stalin przyjął Schulenburga i  zawiadomił go o ataku radzieckim na Polskę, choć podał, że będzie to godzina 06.00 (czyli 03.00 czasu polskiego). Stalin  zapowiedział  bombardowanie terenów na wschód od Lwowa od rana 17 września i aby "samoloty niemieckie nie przekraczały linii Białystok -  Brześć - Lwów". O 23.15 naszego czasu wezwano w Moskwie ambasadora Grzybowskiego do radzieckiego MSZ w celu wręczenia mu noty sowieckiej, a 15 minut wcześniej (wg mnie 02.00 czasu moskiewskiego już dnia 17 września, a 01.00 czasu białoruskiego) radio z Mińska nadaje informację, że sowieci "wkroczą" 17 września. O godz. 01.00 Armia Czerwona zaatakowala most w Husiatyniu. Do 02.00 w nocy Kotarba nie wydaje oficjalnego rozkazu do walki z wojskami radzieckimi, bo jeszcze nie rozpoznano ich mundurów. O godz. 01.00 (naszego czasu) w Londynie MSZ wie już o radzieckim  uderzeniu, czyli 30 min. po tej agresji. Godz.  02.00 - podpułkownik Kotarba wydaje rozkaz do walki z Armia Czerwona. O godzinie 02.00 ktoś dzwonił do KOP w Ostrogu, aby sowietów traktować jako "sprzymierzeńców". O godz. 02.05 naszego czasu ambasador Grzybowski wysyła nieszyfrowaną depeszę z Moskwy do Kut drogą okrężną, że nie przyjął radzieckiej noty. W tym momencie - ok. godz. 03 rano - nasz pociąg  pancerny dostał rozkaz zajęcia stanowiska na granicznej stacji Ostki. Był już 17 września 1939 roku i dowódca pułku KOP “Podole”, ppłk Marceli Kotarba o godz. 04.45 rano melduje do Kolomyi: "Przewaga (radziecka) bardzo duża, bijemy się uporczywie i będę się starał jak najdłużej moje kierunki osłaniać (…)” - wojska radzieckie atakowaly w rejonie Podwołoczyska, Husiatyn i Czortkow. Ok. 05.00 rano kawaleria wroga atakuje Dederkaly, a dwie radzieckie pancerne kolumny atakują Korzec i Ostrog. O godz. 05.12 utracilismy Husiatyn. Szacuje sie, ze nad radziecką granicą w nocy stalo 30.000 polskich zolnierzy, ktorzy natychmiast odpowiedzieli na agresje i podjeli walke: KOP (prawie 20 tys.), Flota Pinska itd.; agresja  sowiecka łamala postanowienia polsko - radzieckiego układu o nieagresji oraz obowiązującą Polskę i Zwiazek Radziecki konwencję z 1933 roku o określeniu napaści.

Po decydujących dla Korytarza Wileńskiego, rozkazach Marszałka z dnia 14.09 dla gen. Olszyny - Wilczyńskiego w DOK nr III w Grodnie, pewnym grupom wojska rozkazano koncentrację w Wilnie, a nie w Grodnie, czy w Wołkowysku. W Lidzie koncentrowali się rezerwiści jeszcze dnia 12 września. Umiastowski podał też, że jeszcze dnia 17 września jego kompania podchorążych lub zapasowa, maszerowała na wschód, dochodząc do Lidy. 

14 komp. mostów kolejowych dn. 16.09 pozostaje w wyznaczonych dnia 14.09 punktach linii kolejowych “Korytarza”. 

Nadal w Wilnie pozostawał ośrodek zapasowy 1 DPLeg. i w Nowej Wilejce - OZ Wileńskiej BK. Na granicach Korytarza stały Pułki KOP: “Orany”, “Wilno”, “Wilejka”, “Głębokie”, “Baranowicze”. Ponadto batalion ON “Sejny” i półbrygada ON “Dzisna” płka dyplomowanego Perkowicza oraz Garnizon “Dzisna”. Była jeszcze półbrygada ON podpułkownika Ignacego Bobrowskiego, lecz nie mamy o niej żadnych  danych. 

Daleko na poludniowym krancu panstwa, dnia 16.09 KOP “Podole” ze Sztabem w Czortkowie otrzymuje od rana wielką ilość doniesień o radzieckiej  koncentracji wzdłuż rzeki Zbrucz. Ocenia się to jako akcję propagandową, podobną do tej z czasów kryzysu czechosłowackiego z 1938 roku. Szefem wywiadu KOP był mjr Jan Curbski (mamy inf. że dnia 17.09 informował II-gi Oddział w Kołomyi, że sowieci "zbliżają się do rzeki Dniestr"). Brak danych na temat nadchodzących do II-ego Oddziału Sztabu Nacz. Wodza depesz.

Rozkazy Marszałka dla DOK III i IX uległy po dniu 14 września modyfikacjom, tak  więc dnia 16.09 po godz. 19.00, wydano rozkaz do pilnej ewakuacji na południe także dla  Twierdzy Brześć, co gen. Plisowski wykonał w nocy 16/17.09 do godz. 01.00. 

Wiemy, że w nocy 16/17.09 OZ 19 DP pulkownika Blumskiego w sile improwizowanego pułku, znalazł się w Oranach. Prawdopodobnie bezpośrednim powodem ruchu eszelonu z wojskiem była informacja wywiadu o możliwym w dniu następnym ataku ze strony sowietów lub rozkaz z Ekspozytury DOK III w Wilnie. Wiedziano, że nie zdąża dojechać przez Baranowicze i Sarny do Małopolski Wschodniej.

Umiastowski pisze, że Blumski był w Lidzie nocą 17/18 września (“Przez kraj niewoli”,  Londyn  1947, s. 11) oraz, że jego kompania zapasowa z 85 pp stała jeszcze dnia 17 września rankiem w rejonie Wawiórki (?). Dopiero nocą 17/18.09 doszli do koszar 77 pp w Lidzie. Jeszcze tej samej nocy 17/18.09 (Umiastowski opisuje, że w koszarach palono nocą dokumenty) jego kompania zapasowa poszła z Lidy na północ, w stronę Bastun (tutaj po południu dnia 18 września) i na Ejszyszki (w Ejszyszkach  noc 18/19 września). 

Na poludniu Kraju gen. Smorawinski w nocy 16 na 17 wrzesnia  pozostaje w Zbarazu (pozniej dwukrotnie dostanie sie do niewoli radzieckiej i pojawi sie nawet  we Wlodzimierzu Wolynskim, ale z Hrubieszowa wyprosi go gen. Dąb - Biernacki; dnia 20 wrzesnia dowodca radzieckiej brygady pancernej kombrig Bogomołow wynegocjował z gen. Smorawińskim warunki poddania Wlodzimierza Wolynskiego, ale umowa ta zostala zlamana przez Moskali) pod radziecką granicą, a gen. Sikorski w Trembowli, skąd  rankiem 17 wrzesnia udaje sie do Stanislawowa! 

Do Baranowicz nadjeżdżały nowe składy ewakuacyjne, nawet dnia 17.09 rano (w sile ok. 1000 żołnierzy). Brak jest  jakichkolwiek pewnych danych z tego dnia o pracy najnowocześniejszej w Polsce radiostacji w Baranowiczach. 

godz. 03.00: 

Walki z sowietami w “Korytarzu” trwały od godz. 03.00 dnia 17.09, gdy radzieckie wojska  przeprawiły się przez Dźwinę i zaatakowały stanicę KOP-u w pobliżu Dzisny. Straty ponoszą obie strony. 

W Wilnie jest “kilkanaście tysięcy wojska polskiego”, co prawda tylko częściowo uzbrojonego. Były też “tysiące  ochotników”. Było mało broni i amunicji. Lacznie skoncentrowano 8 batalionów piechoty wspartych 14 lekkimi działami oraz dwoma działami przeciwlotniczymi, plus od 17 wrzesnia do Wilna wycofały się oddziały pułku KOP “Wilno”, 20 bateria plot. oraz batalion Obrony Narodowej “Postawy” co dalo uzbrojonych okolo 7 tys. żołnierzy. Na lotnisku Porubanek pod Wilnem były jakoby tylko stare ćwiczebne maszyny. Rozpoznawały sowietów 17 wrzesnia (wg niemieckiego lotniczego rozpoznania z dnia 16 wrzesnia na lotniskach w Lidzie i w  Wilnie nie bylo samolotow, a jedynie staly na lotnisku polowym na wschod od Wilna). Jakiś nasz bombowiec poleciał nad stację końcową Lepel na poludnie od Polocka. Inny bombowiec dokonał bombardowania dróg w Śmiłowiczach na radzieckiej Minszczyznie; w pierwszym dniu ataku na Polske wojska radzieckie stracily 3 nasze "Losie", a 4 takie maszyny zmusily do lądowania na wlasnym terytorium; lącznie tylko Front Ukrainski zdobyl 254 polskie samoloty roznych typow. Dnia 17.09 na lotnisku w Lidzie - największym na Wileńszczyźnie - nie było samolotów bojowych, jak podaje Liszewski. Wg moich wyliczeń powinny być dwa samoloty: jeden z 51 Eskadry, a ponadto jeden samolot myśliwski należący do Bazy nr 5. Tego samolotu Baza nie chciała po wyremontowaniu oddać eskadrom liniowym; jednak ta ostatnia maszyna uległa zniszczeniu rankiem 17.09 w  momencie startu z w Lidzie. Było też na lotnisku ponad 20 szt. maszyn ćwiczebnych i szkolnych, które dnia 18.09 wpadły w radzieckie ręce. Jest ich “kilkadziesiąt” (wg Łossowskiego, “Litwa (...), s. 385). “Cała kadra ośrodka zapasowego 5 pułku lotniczego z Lidy” skierowała się na Łotwę (j.w., s. 385). Na lotnisku jest rzut kołowy 5 p. lotn. Sprzęt wywieziono do południa dnia 18 września (sugeruje to Umiastowski, s. 11 - 13). 

Olszyna - Wilczyński od rana 17.09 ddo wiecz. 17.09 wraca z Pińska do Grodna, a Przeździecki już rano 17.09 próbował namówić gen. Kmicica - Skrzyńskiego z Podlaską BK do “odsieczy“ Wilna. Jednak szef Sztabu Podlaskiej BK drogą telefoniczną podporządkował Brygadę generałowi Kleebergowi w  Pińsku, wcale nie dlatego, ze Kleeberg chcial walczyc z Niemcami, ale poniewaz mial on sie przebijac ku poludniowym granicom; Kleeberg bowiem dopiero po 23 wrzesnia, gdy mial zablokowany przez Armie Czerwona dalszy ruch na poludnie poprzez Kowel, postanowił walczyć raczej z Niemcami, mimo że juz 18 wrzesnia wydał ”rozkazy specjalne” dla Flotylli  Pińskiej, aby walczyła z atakującymi sowietami. Podobne rozkazy do walki z Armia Czerwona miał Sztab KOP z M.P. w Dawidgródku, co potwierdzono telefonicznie o godz. 06.00 rano 17 września. 

Niektórzy wyżsi oficerowie z Wilna i rejonu Wileńszczyzny w dniu 17 września: 

1. mjr. dyplomowany Aleksander Romiszowski - szef Sztabu OW “Wilno”; 

2. ppłk Bobiatyński;

3. płk Kazimierz Rybicki (19 wrzesnia o godz. 13.00 w folwarku Rejówka, na połudn. - zach. od Wilna stacza walkę), bez określonego przydziału w OW “Wilno” od 11.09;

4. kpt Wiłkojć - na 3 ciężarówkach wiozących lotników z Lidy, prawdopodobnie w Oranach w dniu 20.09 związany z grupą płka Rybickiego, jednak dotarł 22.09 do Grodna, a potem na Litwę; 

5. ppłk Ignacy Bobrowski (dow. półbrygady ON), a od 19.09 dowódca grupy 100 konnych wychodzących z Landwarowa;

6. płk dyplomowany Edward Perkowicz - przejściowo wiecz. 17.09 w Wilnie, dowódca półbrygady ON “Dzisna”, przeszedł na Łotwę w nocy 20/21.09;

7. mjr Kazimierz Zaorski (potem płk), dowódca szw. marsz. 4 p. uł. i szw. marsz. 13 p. uł.;

8. płk Maruszewski - wojewoda wileński;

9. ppłk Józef Kramczyński - dowódca Pułku KOP “Wilejka”;

10. płk Pawlik (vel Pawuk), dowódca OZ 1 DPLeg.;

11. płk Szyłejko (vel Szyłajko), komendant RKU Wilno;

12. płk Kardaszewicz - dowódca Pułku KOP “Wilno”;

13. płk dyplomowany Jarosław Okulicz - Kozaryn, szef Ekspozytury DOK III w Wilnie od ok. 15 września;

14. ppłk Tadeusz Podwysocki - dowódca OW “Wilno”;

15. płk Aleksandrowicz - nieznana funkcja;

16. kpt-owie Kuszelewski i Ciendzielski;

17. mjr Ossowski - dowódca “Legii Oficerskiej”;

18. płk Oziewicz - w Sztabie OW “Wilno”;

19. oficer Szczęsny Zawadski - batalion zapas. 6 pp leg.;

20. por. Barancewicz - dowódca 20 baterii art. plot., z którą wyszedł z Wilna wraz z grupą płka K. Rybickiego;

21. por. Zdzisław Bałachowicz, syn gen. St. Bułak - Bałachowicza;

22. rtm. Konstanty Anton - dowódca 8 szw. KOP “Krasne” z pułku KOP “Wilejka”; 

23. Płk “Siedlecki” - nieznana funkcja w dniach 01.09 - 18.09; w Zawiasach 19.09 tworzył oddział do dalszej walki z Armia Czerwona, a od dnia 20 września w Grodnie; ...kim byl? Moze krewnym Stankiewiczow z Siedleckiego, a z ktorych byl Gustaw Stankiewicz...  

24. kpt. Wiatrowski - dowódca 14 kmk, w Zawiasach dnia 19.09 rano; 

25. ppłk st. spocz. Adam Sielicki - w domu nad jez. Narocz, gdzie zginął; 

26. dwaj pułkownicy o nieznanych przydziałach: podpułkownik Obtułowicz - przeciwny oddaniu Wilna, w Sztabie OW “Wilno” oraz  

27. podpułkownik Grad - Suniński vel Grad - Soniński - j.w. 

Juz rano 17 wrzesnia, wg pamiętnikow Juliusza Rómmla, tenze general toczy rozmowy w Warszawie z pracownikiem ambasady Zwiazku Radzieckiego, który informuje go, na kilkanascie godzin przed przekroczeniem przez Najwyzsze Dowodztwo granicy rumuńskiej, że

Marszalek Edward Rydz - Smigly nie jest już Wodzem Naczelnym i że jest nim gen. Sikorski. 

Bylo to na 11 dni naprzod, bowiem Sikorski stanąl oficjalnie na czele rządu dnia 30 wrzesnia, a na czele Wojska Polskiego w Paryzu dnia 28 września 1939 r. - czy pobyt Sikorskiego w Zbarazu lub w Trembowli dal Sowietom taką wiedze? Wg prof. Jerzego Łojka „Juliusz Rómmel dopuścił się ogromnego występku przeciwko swoim obowiązkom żołnierza i obywatela RP, zasługując na stanięcie przed sądem wojskowym (...)". Gen. Rómmel bowiem w agresji radzieckiej widzial "zamaskowany manewr przyszłego sprzymierzeńca". W Warszawie na posiedzeniu sztabu armii Rómmla w dniu 17 wrzesnia w godzinach poludniowych dyskutowano kto ma podpisac kapitulacje i z kim: z Niemcami czy ze Zwiazkiem Radzieckim; wtedy tez doszlo do ostrych spięć między częścią oficerów, a m.in. Starzyńskim i pulkownikiem Arciszewskim, bowiem ci oficerowie sprzeciwili się powołaniu nowego rządu z generalem Rómmlem jako premierem oraz traktowaniu Sowietow jako sprzymierzencow (sily antyrządowe zdolaly powolac tylko tzw. Komitet Obywatelski). 

Mimo tego popoludniem 17 wrzesnia nastapila próba przejęcia przez gen. Rómmla władzy w Polsce, bowiem Rómmel chciał się porozumiec ze Zwiazkiem Radzieckim, i to tuż po przekroczeniu przez Armie Czerwoną granicy. 

Rómmel przesyla oddziałom polskim (np. Kleebergowi w nocy 17 na 18 wrzesnia) znajdującym się nad wschodnią granicą dyrektywę, by nie stawiały oporu i uzurpuje sobie już wówczas władze najwyższą (a prawo owczesne mowilo: "Kto idzie na reke wladzy obcego kraju, ktory dokonuje zbrojnej napasci na Polske, podlega karze do 15 lat wiezienia"; ponownie wyjasniam tutaj, ze Naczelny Wodz Marszalek Edward Rydz Smigly wydal dyrektywe, aby rozpoczynac dzialania bojowe dopiero po zaatakowaniu przez wroga, po probie rozbrajania lub po radzieckiej odmowie przepuszczenia nas ku granicy), a robi to po konferencji z jednym z członków ambasady radzieckiej i na podstawie jego oświadczeń wydaje wspomniany rozkaz (po 1945 roku gen. Rómmel zostaje doradcą marszałka Roli-Żymierskiego do spraw szkolenia; Zymierski od wczesnych lat 30-tych w Berlinie byl agentem sowieckiego GRU, o czym opublikowano dokument). 

§

Do wieczora tego dnia, w Lidzie był ”szkielet szkoleniowy” 77 pp. Swianiewicz podaje, że w Lidzie były “kadry 77 i 85 pp”,  do których po 13.09 odesłano z Garwolina sztandar tego ostatniego pułku. Było też w tym momencie 350  uzbrojonych  żołnierzy z kompanii zapasowej 77 pp (Liszewski, s. 49, wyd. bezdebitowe). "Tegoż dnia pod wieczór wszyscy  wojskowi otrzymali  trzymiesięczne pobory i  rozkaz rozproszenia się, otworzono też magazyn z ubraniami cywilnymi, żeby  chętni żołnierze  mogli się przebrać po cywilnemu. Natomiast oficerowie, podoficerowie i  niektórzy szeregowcy  zorganizowali się , zabrali  najlepszą broń i ruszyli w kierunku zachodnim, z myślą połączenia się z innymi oddziałami  polskimi" (wg p. Pawlaka  Jana z USA, czytelnika chicagowskiego “Dziennika Związkowego”, będącego wojskowym w Lidzie w 1939 roku).  Wiadomo, że “resztka rzutu kołowego 5 Pułku Lotniczego” z Lidy, dojechała do wsi Wawiórka o 23 km na zachód od Lidy, chyba w południe 17  września. Lotnicy ci pozniej dotarli do Grodna, gdzie uczestniczyli w walkach z Armia Czerwona. Na lotnisku w Lidzie pozostały  stare 23  awionetki, a w mieście 2 tysiące nieuzbrojonych rezerwistów. Stawiam hipotezę, że resztka komp. zapas. 77  pp,  późnym  wieczorem 17 września, napotkała podczas marszu z Lidy (tego brak we wspomnieniach), kompanię zapas. (w tym  podchorążych) 85 pp. Zawrócili do miasta. Była już noc 17/18.09, jak opisał Umiastowski. Może z nimi zawrócili lotnicy.  Spotkamy się z nimi (jechali ciężarówkami) pod Oranami, skąd dopiero mogli się dostać do Grodna. W koszarach musiała  być jeszcze nocą 17/18.09 nieznana grupa likwidująca dokumentację garnizonu (świadkami tego zdarzenia była moja  rodzina). Zasadnicza część  OZ  19 DP, dnia 15.09 przejechała z Lidy do Wilna; prawdopodobnie dnia 16.09 w Wilnie a na noc  16/17.09  przejechali  eszelonami do Oran.  Ponadto dnia 17 września sformowano w Wilnie eszelon z artylerią na lawetach. Tak wiec od nocy 16/17  września do rana  20 września Ośr.  Zapas. 19 DP był na stacji w Oranach, oczekując na wspomniane grupy, jakie wyszły z Lidy w nocy 17/18  września. 

Wieczorem 17.09 gen. Olszyna - Wilczyński dociera do Grodna. Wiadomo, że dnia  17.09 Olszyna - Wilczyński załamał się nerwowo. Od razu wydaje rozkaz dla Grodna do demobilizacji. Jest wtedy późny wieczór 17 września. Jest z nim “ścisły  Sztab”.  Prawdopodobnie w Grodnie czekały na Olszynę rozkazy z Warszawy. 

Nocą, garnizon “Dzisna” w Hermanowiczach, a o 12 km na południe od niego jest cały 2 - batalionowy pułk KOP  “Głębokie”. Stoi na noclegu w m. Łużki. Batalion “Podświle” pozostawił daleko na południe od siebie sowiecką Brygadę  Czołgów pędzącą na zachód. Podobnie odskoczono od sow. 5 DStrzelców. Ogólny kierunek wycofywania określała jednak  granica Łotwy. 

Już nocą 17/18.09 płk Kozaryn - Okulicz z Wilna, rozkazał opuścić Wilno grupie oficerów wywiadu (Liszewski, s. 275), którzy  mieli dostać się takze na Łotwę. Sądzę, że był tam też płk E. Perkowicz, który udał się koleją do swojej półbrygady ON  “Dzisna”. Jescze wieczorem 17.09 płk Perkowicz z ppłk Bobiatyńskim prowadzili rozmowy, aby dowodzenie nad Wilnem  przejął płk Kazimierz Rybicki. Chciano odsunąć od dowodzenia grupę związaną z płk Okuliczem - Kozarynem i  Ekspozyturą DOKKK III w Wilnie. Nocą 17/18.09, do Wilna przesunięto baon “Orany”. 

W Grodnie, rozkaz demobilizacji wykonuje płk Adamowicz. Jeszcze w tym momencie nie jest znana rola płka  dyplomowanego Bohdana Hulewicza, choć dowodził "Obszarem Warownym Grodno". Wiadomo (zob. Zawilski, II-gi tom, s.  51), że B. Hulewicz dowodził też ”trzypułkową grupą grodzieńską”, która po południu 12.09 i w nocy 12/13.09 wyładowała  się na Podzamczu (we Lwowie), a częścią pod Lwowem. 

Umiastowski pisze, że pulkownik Blumski był w Lidzie nocą 17/18 września. Jeszcze przed świtem 18.09 całość uzbrojonych grup z 19  DP opuściła Lidę, kierując się na północ, a z nimi wielu cywilów; sprzęt z lotniska wywieziono do godzin południowych 18  września, także na północ, co opisał Umiastowski. Pociąg ewakuacyjny z Wołkowyska, który w nocy 17/18.09  przejechał przez Lidę (!), zdołał przed świtem 18.09 dojechać do stacji Stasiły i tutaj się zatrzymał, a do Wilna było 50 km  w kierunku północnym. Dopiero rankiem tego dnia ruszy ze Stasił do Wilna, ale losy w Wilnie nie są znane. Wieczorem 17  września oficerom wywiadu w Wilnie wydano rozkaz udania się koleją na Łotwę. W nocy 17/18.09  PERKOWICZ i ci  oficerowie pojechali w kierunku Święcian i Łotwy. Rozkaz wydał pułkownik dyplomowany dypl.  OKULICZ - KOZARYN,  szef ekspozytury DOK III w Wilnie. Niektóre oddziały piesze opuściły Wilno późnym  wieczorem 17 września i przekroczyły granicę Litwy, m.in. w rejonie stacji Zawiasy. Wiadomo o eszelonie, który w nocy  17/18.09 przejściowo przejechał na litewską stację W’jewje.